Aktiegroep Nieuwmarkt 1969-1974

 

Op 28 maart gaat een nieuwe vitrine tentoonstelling van start met foto’s van Pieter Boersma: Aktiegroep Nieuwmarkt 1969-1974.

De opening vindt plaats in Huis De Pinto om 17.00 uur, historicus Peter-Paul de Baar doet het openingswoord. Inloop vanaf 16.30 uur.

 

 

AKTIEGROEP NIEUWMARKT 1969-1974

 

De foto’s van deze tentoonstelling zijn van Pieter Boersma (1945) en gaan terug op de jaren 1969-1974. De buurt was ernstig in verval, bewoners trokken geleidelijk naar  nieuwbouwwijken, onder andere Purmerend, en de gemeente deed geen moeite tot opknappen maar had daarentegen vergevorderde plannen tot afbraak, vernieuwing van het stratenplan, de aanleg van een metrolijn, en nieuwbouw naar Rotterdams voorbeeld, met veel lucht en ruimte.

 

De aktiegroep Nieuwmarkt bestond onder andere uit leden van Woningburo de Kraker met actieve medewerkers als Tjebbe van Tijen en Rob Stolk. Daar kwamen later Auke Bijlsma, Tini Hofman, Piet van Harn en vele anderen bij. Pieter Boersma was (en is) fotograaf en bezit een ruim en goed gedocumenteerd archief van alle initiatieven die er waren. De aktiegroep nam geen genoegen met de gemeentelijke grootschalige plannen om de bevolking naar de buitenwijken te deporteren en de binnenstad om te vormen tot een amorfe betonwoestijn met een functiescheiding van wonen, werken, consumeren en recreëren. Het belangrijkste motto was ‘sociale woningbouw, behoud van het stratenpatroon en géén snelweg dwars door de binnenstad!’. De akties behelsden cohesie in de buurt, het behoud van de nog aanwezige woningen, er werd gezamenlijk gerepareerd en opgeknapt, er waren tentoonstellingen en bijeenkomsten in de Smederij aan de Lastageweg en er waren in 1971 feestelijke bijeenkomsten met veel muziek en straatoptredens en initiatieven tot bijvoorbeeld in 1974 een kleurproject om de  restanten van de gesloopte panden een ander aanzien te geven. Geld werd georganiseerd ingezameld en onder andere aangewend voor juridische kosten. Een jarenlange strijd die in november 1974 tenslotte uitmondde in een gemeentelijk besluit om wél een metro aan te leggen maar géén vierbaans snelweg van de Wibautstraat naar het Centraal Station.

 

De foto’s gaan over de initiatieven van de aktiegroep voorafgaand aan de uiteindelijke sloop van de buurt en de daaropvolgende nieuwbouw op de plaatsen waar nu het metrotracé ligt.

 

---

 

Bekijk de interessante aflevering ‘Slag om de stad, de Nieuwmarkt‘ van het programma Andere Tijden (2015). Regie: Matthijs Cats Duur: 29 min. 

 

Lees het artikel ‘Nieuwmarktrevolte 1975‘ door Frans Oehlen (2015) op de website van het Amsterdam Museum.

 

 

 

Openingswoord van Peter-Paul de Baar 

 

Beste mensen,

 

Om te beginnen: hoe ken ik Pieter? Dat dateert van alweer een dikke 35 jaar geleden. Ik was sinds januari 1989 hoofdredacteur van het blad Ons Amsterdam en dat zou ik nog lang blijven. In die eerste tijd was dat nog een gemeentelijke uitgave en die gemeente was extreem zuinig. Als piepkleine redactie wilden we niet alleen historische foto’s plaatsen uit het Stadsarchief, maar ook nieuw gemaakte foto’s van Amsterdam en zijn bewoners. Daarvoor kreeg destijds een reproductiefotograaf van de Stadsdrukkerij een halfuurtje vrij van zijn normale werk en kreeg dan een tientje per geplaatste foto. Daar was werkelijk niks artistieks aan. Dat moest beter, vonden we, en we bevochten moeizaam een bescheiden verhoging van ons fotobudget. Maar professionele fotografen inhuren die werkten volgens de tarieven van de fotografenfederatie, dat was daarmee nog steeds godsonmogelijk. Gelukkig vonden we met enige moeite een paar aardige fotografen die wel een vriendenprijs wilden rekenen omdat ze Ons Amsterdam een warm hart toedroegen. De eerste was Pieter.

 

Hij kwam bij ons in beeld langs twee lijnen.

 

Ten eerste had hij bij hoge uitzondering dankzij een projectsubsidie van het rijk in het Nationaal Monumentenjaar 1975 al omslagen in kleur mogen maken voor Ons Amsterdam, dus hij kende het blad. Hij werkte ook veel voor het Amsterdams Historisch Museum. En hij was sowieso heel geïnteresseerd in de veranderende stad.

 

Maar bij mijn naaste Ons Amsterdam-collega Gerda Kooger, die actief was geweest in de fameuze Aktiegroep Nieuwmarkt, was hij ook al bekend als actiefotograaf. Van die Aktiegroep was Pieter zelfs een van de grondleggers geweest.

 

Voor Ons Amsterdam fotografeerde hij maar een paar jaar; toen hield hij daarmee op om plaats te maken voor jong talent. Maar her en der in onze stad bleven we elkaar tegenkomen.

 

Pieter was in de jaren ’70 niet zomaar een buurtactivist met een fototoestel, nee, hij was een zeer ervaren beroepsfotograaf die min of meer per ongeluk in het stedelijk activisme terecht was gekomen. Nog toevalliger was dat hij dat in de Nieuwmarktbuurt deed, want hij woonde er nooit, al is zijn vader geboren aan de Kleersloot. Pieter zelf woonde in de Derde Oosterparkstraat.

 

Zijn eerste foto maakte al als 15-jarige, maar de kneepjes van het vak leerde hij op de Kunstnijverheidsschool, voorloper van de Rietveldacademie. Vanaf 1967, toen hij 22 was, was hij zelfstandig beroepsfotograaf. Al in datzelfde jaar werden foto’s van hem geëxposeerd in het Stedelijk Museum. Topfotografen als Johan van der Keuken, Carel Blazer en Eva Besnyö waardeerden zijn werk en hielpen hem aan opdrachten. Zo werkte hij jarenlang voor scheepvaartmaatschappij Van Ommeren en ook vele jaren voor het Amsterdams Historisch Museum. In de loop der jaren werden ook honderden van zijn foto’s aangekocht door het Rijksmuseum en het Stedelijk Museum. Daar zaten veel beelden bij van de stedelijke omgeving, maar ook veel foto’s van jazzmusici, want van die muziek was en is hij een groot liefhebber – en beoefenaar: zelf speelde hij cello in gezelschappen met grootheden als Willem Breuker, Han Bennink en Hans Dulfer.

 

Alle betaalde activiteiten gaven hem de financiële basis, die het hem mogelijk voor nop te fotograferen en tentoonstellingen in elkaar te zetten voor de Aktiegroep Nieuwmarkt en vanaf 1981 de Anti-Apartheidsbeweging Nederland.

 

Maar vandaag gaat het vooral om de Nieuwmarktbuurt. Het is dezer dagen precies 50 jaar geleden dat de twee grote ontruimingen van gekraakte woningen hier leidden tot ware veldslagen tussen bewoners en hun sympathisanten enerzijds en de Mobiele Eenheid anderzijds: op 24 maart aan de Rechtboomssloot, op 8 april op de Lastageweg. Ik ruik het traangas nóg! Wekenlang waren die clashes nationaal nieuws. De tentoonstelling die we vandaag openen gaat over de eigenlijk veel belangrijker voorgeschiedenis van dat treffen.

 

De fameuze Aktiegroep Nieuwmarkt en even daarna was in feite onderdeel van een clash tussen twee visies op de stadsontwikkeling, die wel wordt aangeduid als de grootschaligen en de kleinschaligen. Die eerste, lang dominante richting manifesteerde zich al in 1953 met het Wederopbouwplan Binnenstad. In de ogen van de tegenstanders kon het beter afbraakplan heten. Nu door het leegslopen van vele huizen van vermoorde joden de oostelijke binnenstad toch al gehavend was, en door verwaarlozing ook andere volksbuurten buurten zoals de Jordaan, de Kinkerbuurt, de Dapperbuurt en de Oostelijke Eilanden sterk verkrot, zag de gemeente mooie kansen om Amsterdam te ontdoen van al die ouwe zooi en om te vormen tot een hypermoderne metropool, waar alles gericht was op het grote geld verdienen. Met alle ruimte voor het autoverkeer via de stad doorsnijdende snelwegen en over gedempte grachten, met lekker veel grote kantoren. En (werd half jaren ’60 bedacht) ook een wijdvertakt net van stadsspoorwegen – zoals metrolijnen toen nog genoemd werden. Cityvorming noemen stedenbouwkundigen dat. Wonen en werken moesten worden gescheiden. Dat wonen kon het beste gebeuren in puur daarvoor bestemde moderne buitenwijken. De kleinschaligen wilden juist de gezellige menging van wonen, werken en niet te vergeten recreatie behouden, en ook de historische bebouwing van de binnenstad. Op dat laatste punt konden de anti-kapitalistische jonge buurtactivisten meer dan eens een monsterverbond sluiten met welgestelde monumentenzorgers, zoals de bekende Geurt Brinkgreve van de Stichting Diogenes, voorloper van de huidige Vereniging van Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad. In die zin was de Nieuwmarktbeweging niet uniek: tegelijk werd ook in de andere genoemde buurten vergelijkbare acties gevoerd.

 

Dat de strijd in deze buurt extra de aandacht trok was omdat juist dwars door deze buurt werd aangelegd, niet met een ondergrondse boormachine, zoals de Noord-Zuidlijn, maar door het laten slopen van extra veel huizen. Daarmee werd al halverwege de jaren ’60 begonnen.

 

De Aktiegroep Nieuwmarkt kwam indirect voort uit de Provo-beweging. Op initiatief van o.a. oud-provo Luud Schimmelpennink werd in 1967 Stichting De Straat opgericht. Doelstelling was om ruimtes te creëren die voor iedereen steeds toegankelijk waren, om er te spelen, met machines te werken, gereedschap te lenen en met elkaar te kletsen. Daarvoor stelde de gemeente zeven afbraakpanden in de Keizersstraat en de Dijkstraat ter beschikking. Daar werden uiteindelijk een crèche, een speelplaats en een door iedereen te gebruiken werkplaats (de ‘Stadstimmertuinen’) gerealiseerd. En oud-provo Rob Stolk verhuisde zijn drukkerijtje van de Koestraat naar Keizerstraat 2A.

 

Maar toen Drukkerij Rob Stolk nog in de Koestraat zat, werd daar in de zomer van 1968 Woningburo De Kraker (‘Doet het steeds vaker’) opgericht. Ter bestrijding van de woningnood kraakte die een reeks van leegstaande huizen in de buurt. Tot de oprichters behoorden Tjebbe van Tijen en Piet van Harn. In die fase raakte ook Pieter, als klant van drukker Stolk, erbij betrokken. In 1970 ontstond uit Woningburo De Kraker de Aktiegroep Nieuwmarkt. 

 

Pieter was zeker geen actieleider. Maar hij was wel aanwezig bij talloze besprekingen, waar hij nu en dan ook zijn monkelend commentaar gaf. En hij hielp met het organiseren van menige propagandistische fototentoonstelling en het eigen documentatieproject dat bekend werd als Het Vrije Archief, en dat nu berust in het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis op de Crucqiusweg. Maar hij was vooral de ‘fly on the wall’, die alles vastlegde. Dus we zien gevels vol protestleuzen, zoals ‘Weg met de metro! Besmet werk;, Behoud woningen’. En, op een blinde muur: ‘Hier was mijn slaapkamer’. Maar ook (in 1971): ‘Boycot de volkstelling’  We zien buurtfeesten, als in 1971 en 1974. We zien het kinderspeelplaatsje, knusse bric-à-brac-interieurs van krakerswoningen, activistencafé Het Hoekje Om, en vooral de treurige toestand van de half gesloopte buurt, die overigens ook al voor de historisch bewuste fotograaf zorgvuldig fotografisch was gedocumenteerd vóórdat de eerste slopers eind jaren ’60 toesloegen.

 

Wat we niet zien zijn de gevechten met de politie in het voorjaar van 1975. “Want daar gaat het niet om”, legde Pieter me dezer dagen uit. “Dat waren achterhoede gevechten. Eerder massapsychologisch interessant dan politiek. Het ging ons uiteindelijk niet eens zo zeer om die metro, want als vervoerssysteem is die eigenlijk best handig. En tegen de sloop van echte krotten hadden we ook geen bezwaar. Het ging ons allereerst om het behoud van de woonfunctie van de buurt en behoud van het oude stratenpatroon, en op dat punt hadden we in 1975 de buit al binnen.” En zo is het. In 1975 blies de gemeenteraad (met één stem verschil) de vierbaansweg af, waardoor ook dit Pintohuis kon blijven staan. En in 1973 werd definitief besloten dat dit een woonbuurt moest blijven, met betaalbare woningen. In november besloot de raad definitief tot handhaving van de oude breedte van de Sint Antoniesbreestraat, waarmee de dreiging van een toekomstige vierbaansweg voorgoed bezworen was. De architecten Aldo van Eyck en Theo Bosch vulden de gaten daarna met charmante kleinschalige nieuwbouw. Dat alles was een historische overwinning,

 

Waarvan akte. En daarmee verklaar ik deze inspirerende tentoonstelling voor geopend!